Historia Zakładu Pedagogiki Społecznej związana jest ściśle z historią uczelni - Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Twórcą i wieloletnim kierownikiem początkowo Zakładu a później Katedry był Profesor zw. dr hab. Edmund Trempała, współorganizator Wyższej Szkoły Nauczycielskiej, na bazie której w roku 1974 powstała Wyższa Szkoła Pedagogiczna. Od początku istnienia Zakładu funkcję kierownika pełnił profesor zw. dr hab. Edmund Trempała, reprezentując subdyscyplinę pedagogiki - pedagogikę społeczną. W latach 1974-1977 zakład nosił nazwę Zakładu Pedagogiki Społecznej i Opiekuńczej, w roku 1977/78 zakład został przekształcony w Katedrę Pedagogiki Społecznej zaś w roku 1990/91 w strukturze Katedry znalazły się następujące Zakłady:

• Pedagogiki Społecznej (kierownik dr J. Frątczak i kolejno dr M. Cichosz)
• Pedagogiki Ogólnej i Porównawczej (kierownik prof. dr hab. Teresa Hejnicka-Bezwińska)
• Pedagogiki Opiekuńczej (kierownik prof. Z. Węgierski i kolejno prof. dr hab. M. Deptuła)

W roku 1993/1994 Katedra powiększyła się o następujące zakłady:

• Pedagogiki Kulturalno-Oświatowej później Animacji Kulturalnej (kierownik dr Z. Korsak)
• Pracy Socjalnej od 1996 roku (kierownik prof. dr hab. K. Marzec-Holka)
• Wychowania Zdrowotnego, następnie Edukacji Zdrowotnej (dr I. Kropińska).

Po przejściu pana Profesora na emeryturę, w roku 1998/1999 kierownictwo Katedry objęła prof. dr hab. Krystyna Marzec-Holka. Po usamodzielnieniu się kilku Zakładów zespół Katedry Pedagogiki Społecznej stanowili; kierownik prof. zw. dr hab. K. Marzec-Holka, prof. zw. dr hab. Edmund Trempała, (w porządku alfabetycznym, z aktualnym stopniem naukowym); prof. dr hab. M. Cichosz, dr Guzy-Steinke, dr. A. Jankowski, dr M. Joachimowska, dr. Z. Korsak, dr A. Musielewicz, dr. A. Rutkowska, dr. M. Schneider, oraz dr U. Sobkowiak.

Pierwszy nurt badań naukowych w Katedrze w latach 1974-1997  dotyczył ,,pracy oświatowej”, ,,wychowania w placówkach pozaszkolnych” i ,,wychowania w rodzinie”. Profesor Edmund Trempała podjął badania środowiska społecznego, zainteresowanie tą problematyką E. Trempała zawdzięczał współpracy z Ryszardem Wroczyńskim i środowiskiem Katedry Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego. Tematyka z tego zakresu znalazła odbicie w trzech praca autora:

• Integracja podstawowych środowisk wychowawczych a rezultaty pracy pedagogicznej szkoły (1968)
• Wychowanie w środowisku szkoły (1974)
• Wychowanie zintegrowane w środowisku szkoły (1976)

Drugi nurt zainteresowań E. Trempały to okres dalszego rozwoju badań środowiskowo oświatowych i realizacja Centralnego Programu Badań Podstawowych, (Ogólnopolskich); pt. Modernizacja systemu oświaty w PRL. Pojęcie ,,wychowania równoległego” kolejna kategoria pojęciowa podjęta w/w programie badań przez Profesora i zespół osób z nim współpracujących. To okres  realizacji bardzo rozległych projektów badawczych, do których pozyskał jako kierownik zaangażowanie zespołów badaczy z wielu środowisk akademickich. Zagadnienia związane z potrzebami młodzieży oraz środowiska lokalnego zaowocowały podjęciem tematyki pozaszkolnej aktywności dzieci i młodzieży w placówkach wspomagających rozwój młodego pokolenia. Kontynuując te zainteresowania w latach 80-tych podjął badania w zakresie wychowania równoległego jako jednego z podsystemów edukacji. W tym nurcie zainteresował się także ,,wychowawcą” jako osobą znaczącą wżyciu jednostki. Problematyka dotycząca wychowawcy nieprofesjonalnego, który podejmuje czynności wychowawcze, opiekuńcze czy kulturalne w czasie wolnym od zajęć osobistych i zawodowych zostaje po analizach teoretycznych i przeprowadzonych badaniach empirycznych opublikowany (E. Trempała; ,,Pedagogiczna działalność wychowawców nieprofesjonalnych w środowisku lokalnym,” Bydgoszcz: 1988).

W latach 1980-1985 badania prowadzone w Katedrze Pedagogiki Społecznej dotyczyły problematyki środowiskowo-oświatowej i realizacji badań ogólnopolskich ,,Modernizacja systemu oświaty w PRL” wyniki tych badań ukazały się w publikacjach:

• E. Trempała; „Wchowanie równoległe w polskim systemie edukacyjnym”, Bydgoszcz: 1984, oraz
• E. Trempała; „Edukacja równoległa w polskim systemie oświatowym”, Bydgoszcz: 1985.

Lata 1986-1990 to nurt intensywnych badań diagnostyczno-prognostycznych prowadzonych pod kierunkiem prof. E. Trempały, których wyniki i efekt zostały zgromadzone w publikacji ,,Edukacja równoległa. Funkcjonowanie i kierunki rozwoju edukacji równoległej w polskim systemie oświaty i wychowania” (Bydgoszcz: 1990).

Po roku 1991 problematyka badawcza Katedry została poszerzona o zagadnienia aksjologii w pedagogice społecznej, kwestii społecznych, instytucji placówek wspomagających rozwój, diagnostykę i profilaktykę społeczną, edukację kulturalną, czas wolny dzieci i młodzieży.

Drugi okres rozwoju bydgoskiej pedagogiki społecznej - to czas przekraczania ścisłych, klasycznych granic subdyscypliny, wyłanianie się nowych nurtów i pól badawczych 1996-2008. Następuje okres poszukiwań nowych pól badawczych. Książka pod red. E. Trempały ,,Edukacja nieszkolna (równoległa )w warunkach przemian w Polsce” (Bydgoszcz: 1994) dała początek zainteresowań analizami teoretycznymi i empirycznymi w obszarze pomocy społecznej i podstawę do powołania w ramach pedagogiki nowej specjalności; (pracy socjalnej utworzonej w roku 1992). Kolejno w roku 1997 Katedra organizuje konferencję połączoną z VII Zjazdem Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy Socjalnej pt. ,,Pracownicy socjalni i wolontariusze a możliwości reformy pomocy społecznej”. Publikacja po konferencji ukazuje się pod tym samym tytułem zredagowana została przez K. Marzec-Holkę (Bydgoszcz, 1998, s. 389). W ten nurt rozwoju cechuje interdyscyplinarność oglądu zjawisk społecznych oraz realizacja indywidualnych projektów badawczych.

Jako trzeci nurt badań Katedry początek XXI wieku należy osadzić w poszukiwaniach badawczych E. Trempały i M. Cichosza, koncentrujących się na historii pedagogiki społecznej problematyce środowiska wychowawczego, zagadnieniach metodologicznych i poszukiwaniach kierunków przemian w subdyscyplinie (,,Funkcjonowanie i kierunki rozwoju pedagogiki społecznej w Polsce” red. E.Trempała, M. Cichosz, Olecko: 2000, oraz praca pod red. E. Trempały, M. Cichosza. ,,Pedagogika społeczna tradycja - teraźniejszość - nowe wyzwania” Olecko: 2001)

Ów okres to przygotowania do kształcenia w specjalności - praca socjalna. Edukacja studentów pedagogiki pracy socjalnej została poszerzona o warsztaty metodyczne i cykliczne terenowe badania naukowe w środowisku bezrobocia strukturalnego, w gminie Borne Sulinowo (woj. zachodnio-pomorskie) w latach 2000-2005. Problematyka prowadzonych badań była ściśle związana ze zmianą społeczną i dotyczyła uwarunkowań procesów edukacyjnych, niedostatku, ubóstwa, marginalizacji społecznej, diagnozy realizacji zadań pomocy społecznej w sektorze publicznym i diagnozy sieci wsparcia dla grup marginalizowanych i wykluczonych w sektorach publicznym i pozarządowym.

Borne Sulinowo to obecnie ,,turystyczny poligon” lecz ta miejscowość ,,nie istniała do roku1992 w centralnej części Pojezierza Drawskiego. Argumentem decydującym o wyborze tego terenu do badań pedagogicznych zadecydowały nie tylko przesłanki historyczne ale także wysoki wskaźnik bezrobocia strukturalnego. Cele badań było:

• diagnoza szans edukacyjnych i rozwojowych dzieci i młodzieży z terenu miasta i gminy Borne Sulinowo,
• identyfikacja rodzin o najniższym stopniu zagrożenia ubóstwem,
• zdefiniowanie i oszacowanie podstawowych linii ubóstwa w przekroju grup społecznych różnych kategorii rodzin posiadających dzieci w wieku szkolnym.

Wyniki w/w badań prezentowano na kilku konferencjach ogólnopolskich w latach 2001-2005.

Następny czwarty obszar problemowy dotyczył okresu dziesięciolecia przebudowy w Polsce (1989-1999) czyli kwestii ładu politycznego, gospodarczego moralnego, kulturowego i społecznego łączącego się z rozwiązywaniem problemów 5 społecznych i edukacyjnych oraz narastających nierówności. Część wyników prowadzonego monitoringu z badań terenowych zawiera książka red. K. Marzec-Holki ,,Społeczeństwo, demokracja edukacja -nowe wyzwania w pracy socjalnej” (Bydgoszcz: 2001, s. 476 ). Książka zawiera także teksty o charakterze interdyscyplinarnym wybitnych reprezentantów nauk społecznych; T. Frąckowiaka, S. Kawuli, J. Lipca, T. Borowskiej, M. Łobockiego, A. Kotlarskiej-Michalskiej, E. Syrek, B. Synaka, B. Hołysta, W. Dykcika, B. Smolińskiej-Theiss, K. Piątka i innych.

Piąty nurt badań Katedry można umiejscowić w polu badawczym; ,,od badania do działania społeczno-pedagogicznego w środowisku lokalnym z problemami bezrobocia, ubóstwa i procesami marginalizacji”. Poszukiwania badawcze dotyczyły analiz aparatury pojęciowej dyscyplin humanistycznych i pola działania społeczno-pedagogicznego w odniesieniu do kluczowych kategorii: ,,marginalizacji” i ,,wykluczenia społecznego”. W podjętym dyskursie dotyczącym determinant i diagnozy zjawiska marginalizacji oraz rokowań w tym zakresie uczestniczyło wielu przedstawicieli różnych ośrodków akademickich w Polsce. Byli to znakomici uczeni; E. Trempała, A. Radziewicz-Winnicki, L. Witkowski, Z. Kwieciński, S. Kawula, A. Kotlarska- Michalska, E. Bielska, T. Frąckowiak, J. Modrzewski, K. Pospiszyl, H. Machel, J. Szmagalski, A. Nowak, E. Syrek, którzy przygotowali testy w czterech grupach tematycznych:

• marginalizacji w świetle pojęć definicyjnych i teorii,
• marginalizacji jako zagrożnia dzieciństwa i młodości,
• marginalizowanych grup i środowisk społecznych oraz,
• możliwości działań w pracy socjalnej w tym obszarze problemowym.

Książka jako pokłosie dyskursu pod. red. Krystyny Marzec-Holki i współpracy H. Guzy-Steinke i A. Rutkowskiej nosi tytuł ,,Marginalizacja w problematyce pedagogiki społecznej i praktyce pracy socjalnej” (Bydgoszcz: 2005).

Należy w tym miejscu podkreślić, iż na lata 1996-2008 przypadają poszukiwania kreujące nowe możliwości analiz badawczych i rozstrzygnięć z wykorzystaniem w pedagogice społecznej paradygmatów naukowych takich dyscyplin jak; kryminologia, socjologia dewiacji i psychologia społeczna. Wczesne prace K. Marzec-Holki łączące pole badawcze pedagogiki społecznej, prawa karnego i 6 kryminologii to pozycje Dezintegracja małżeństw zawartych za zgodą sądu (Bydgoszcz: 1994) oraz praca poświęcona kurateli społecznej w środowisku lokalnym pt. ,,Instytucja społecznych kuratorów sądowych w świetle badań” (Bydgoszcz: 1994). Pogłębione analizy determinant społeczno-kulturowych i edukacyjnych zjawisk; patologii indywidualnej, przemocy wewnątrz rodzinnej oraz przestępstw kryminalnych wobec dzieci i młodzieży prowadzone przez K. Marzec–Holkę zostały opublikowane w następujących pozycjach; ,,Nie będziesz bił dziecka swego” (Bydgoszcz: 1996), ,,Przemoc seksualna wobec dziecka. Studium pedagogiczno – kryminologiczne” (Bydgoszcz: 1996), ,,Dzieciobójstwo przestępstwo uprzywilejowane czy zbrodnia” (Bydgoszcz: 2004).

Praca socjalna, aktywizacja i rozwój społeczności lokalnej, polityka społeczna i edukacja środowiskowa to kolejny nurt badań. Polityka społeczna i pedagogika społeczna (uwzględniająca nurt badań empiryczno-diagnostycznych) są zgodne w ocenie sfery polityki społecznej państwa, w którym dominują działania niosące pomoc osobom dotkniętym ryzykiem socjalnym, zaś mało aktywności państwo skupia na działaniach profilaktycznych i promocji zachowań pożądanych. Tak sformułowana ocena stanu zadań i standardów socjalnych państwa przeczy wszelkim strategiom modernizacji i rozwoju społecznego.

Teorie modernizacji to jedna z podstawowych perspektyw analiz dyskursu i badań naukowych Katedry poświęconych tej tematyce dotyczyły związków pedagogiki społecznej i polityki społecznej-teoretycznych kontekstów i ideowych założeń stanowiących podstawę budowanego w Polsce (w wyniku przeprowadzonych reform) - systemu socjalnego. Analizy teoretyczne i badania empiryczne dotyczyły także związków i znaczeń pracy socjalnej i polityki społecznej, diagnozy bilansu reform społecznych – (między ograniczeniem pomocy i świadczeń społecznych) i możliwości aktywnej polityki społecznej oraz diagnozy społecznych konsekwencji wykluczenia społecznego. W wyniku tych prac wydana została kolejna publikacja Katedry Pedagogiki Społecznej pt. „Praca socjalna i polityka społeczna. Obszary współdziałania wobec wykluczenia społecznego” (Bydgoszcz: 2008, współredakcja, K. Marzec-Holka, A. Rutkowska, M. Joachimowska).

Aktualny nurt badań Katedry oscyluje wokół kategorii pojęciowej ,,kapitału społecznego”, którą można określić jako refleksję nad kondycją współczesnego społeczeństwa i jego instytucji. To współczesne odniesienie ,,kapitału społecznego” do opisu i interpretacji ,,nierówności społecznych”, oglądu instytucji i środowiskowych diagnoz, także opisu społecznego usytuowania człowieka w środowisku lokalnym i jego możliwości rozwoju jest uzasadnione licznymi publikacjami w nauce od początku XX wieku. W literaturze przedmiotu znajdujemy opracowania wybitnych przedstawicieli nauk społecznych podejmujących debatę poświęconą kapitałowi społecznemu takiej miary jak; P. Bourdieu (2004); J. Coleman, (1990); R. Putnam, (1995); F. Fukuyama, (1997); S. Becker, (1993); P. Sztompka (1999, 2002); T. Frąckowiak, (2008); A. Radziewicz-Winnicki, (2008); A. Rychard, M. Marody, A. G. Poleszczuk, (2000); M. S. Ziółkowski, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki, (2008); M. Ziółkowski, (2000) i inni.

Prowadzone analizy teoretyczno-empiryczne dotyczą deficytu kapitału społecznego i kompetencji obywatelskich, a więc zmiennych stanowiących - między innymi - o słabości społeczeństwa, upatrywanej w deficytach; społecznego zorganizowania, sieci społecznej, norm i społecznego zaufania oraz kapitału edukacyjnego. P. Bourdieu, koncentruje swą uwagę na indywidualnym wymiarze społecznym, lecz w swych tekstach nie pomija także ,,kapitału ekonomicznego” i ,,kapitału kulturowego”. Kapitał społeczny to agregat potencjalnych zasobów związanych z uczestnictwem w grupie, która daje swym członkom wsparcie zbiorowego kapitału. Kluczową zmienną jest tu sieć społeczna, która daje dostęp do zasobów grupowych (patrz; J. Krzyszkowski, 2005, s. 102). Ważną zmienną która zostaje uwzględniona w bydgoskich badaniach Katedry jest kategoria ,,dobra wspólnego” jako immanentnej cechy kapitału społecznego, dostępnego tym wszystkim, którzy zinternalizowali i respektują określone ograniczenia w postaci norm, cenią wartości i na bazie tego gotowi są poświęcić swoje indywidualne interesy na rzecz dobra wspólnego (A. Radziewicz-Winnicki, 2008, s. 384).

Pierwsza debata naukowa obyła się w Bydgoszczy w roku 2008 i poświęcona była - możliwości świadomego i planowanego tworzenia ,,kapitału społecznego” jako warunku niezbędnego w praktyce działania pedagoga społecznego, konferencja nosiła tytuł ,,Kapitał społeczny a nierówności społeczne - kumulacja i redystrybucja” i zgromadziła przedstawicieli nauk społecznych; pedagogów, socjologów, filozofów, kryminologów, polityków społecznych, dydaktyków i prawników. Dyskurs w tym nurcie podjęli profesorowie Z. Kwieciński, A. Radziewcz-Winnicki, T. Frąckowiak, J. Nikitorowicz, S. Kawula, J. Modrzewski, K. Błeszyńska, J. Pilch, A. Bałandynowicz, B. Kromolicka, B. Smolińska-Theiss, K. Wojnowski, M. Śmiałeki inni. Kontrowersje wokół pojęcia ,,kapitału społecznego” dotyczyły grup zagadnień w omawianej bydgoskiej debacie (na które powołujemy się za M. Ziółkowskim 2000, s.175, oraz A. Radziewiczem-Winnickim 2007, s. 88) to jest:

• definiowania i operacjonalizacji i mierzenia kapitału społecznego,
• oraz możliwości świadomego, planowanego i intencjonalnego rozwijania kapitału społecznego w danym środowisku, regionie i państwie,
• przydatności terminu dla prowadzenia określonych choćby tylko teoretycznych dociekań pozostaje istotna i ważna.

Książka zawierająca wystąpienia konferencyjne oraz teksty w/w autorów jest odpowiedzią na pytanie; czy i w jakich warunkach kapitał społeczny przyczynia się na do rozwiązywania wspólnych problemów w obszarze egzystencji danej społeczności bądź całego społeczeństwa? (A. Radziewicz-Winnicki 2007, s. 88). Ponadto odnosi się do takich zagadnień jak; statusu społecznego i jakości życia, wsparcie dla osób marginalizowanych, nierówność szans rozwoju i edukacji, praw człowieka, kumulacji i redystrybucji kapitału społecznego. Publikacja została wydana przez Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego (red. K. Marzec-Holka, współpraca H. Guzy-Steinke) pt. „Kapitał społeczny a nierówności społeczne-kumulacja i redystrybucja” (2009).

Projekt badawczy podjęty w Katedrze Pedagogiki Społecznej w roku 2009 lokuje się w klasycznej problematyce pedagogiki społecznej - idei /modelu szkoły środowiskowej i współczesnym nurcie badań i analiz propagowanych jako; aktywizacja i rozwój społeczności lokalnej /community development/ czyli analizy funkcjonalnych związków edukacji/oświaty ze społeczeństwem ,,na osi continuum” mała szkoła niepubliczna w środowisku wiejskim - zasoby kapitału społecznego, ekonomicznego a doświadczenia samoorganizacji w realizacji programów edukacyjnych stowarzyszeń rodziców i społeczności lokalnych. Projekt dotyczy tych środowisk lokalnych wiejskich, w województwie kujawsko-pomorskim, w których zostały zlikwidowane szkoły publiczne a rodzice tworząc stowarzyszenia utworzyli je ponownie (2009-2011).